Τα 7 καλύτερα συμπληρώματα για το ανοσοποιητικό σύστημα των παιδιών

Βασικά συμπεράσματα

• Πρώτα οι βάσεις: Η ισορροπημένη διατροφή, ο επαρκής ύπνος και η καλή υγιεινή είναι οι πιο σημαντικοί παράγοντες για την υγεία του ανοσοποιητικού συστήματος ενός παιδιού.
• Βασικά συμπληρώματα: Τα συμπληρώματα με την ισχυρότερη επιστημονική τεκμηρίωση για το παιδικό ανοσοποιητικό είναι η βιταμίνη C, η βιταμίνη D, ο ψευδάργυρος και τα προβιοτικά.
• Πότε τα χρειάζεστε: Τα συμπληρώματα είναι ιδιαίτερα χρήσιμα κατά την έναρξη του σχολικού έτους, τους χειμερινούς μήνες, ή εάν το παιδί σας είναι επιλεκτικό στη διατροφή του.
• Πάνω απ' όλα η ασφάλεια: Πάντα να συμβουλεύεστε τον παιδίατρό σας πριν ξεκινήσετε οποιοδήποτε νέο συμπλήρωμα και να επιλέγετε προϊόντα ειδικά σχεδιασμένα για παιδιά.

Υποστήριξη της άμυνας του ανοσοποιητικού

Ένα ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα είναι ζωτικής σημασίας για να παραμένουν τα παιδιά υγιή και δραστήρια. Από την τάξη μέχρι την παιδική χαρά, τα παιδιά έρχονται καθημερινά σε επαφή με πλήθος νέων βακτηρίων, ιών και άλλων μικροβίων. Όταν το ανοσοποιητικό τους σύστημα λειτουργεί σωστά, τα βοηθά να αντιμετωπίζουν τα κοινά κρυολογήματα, τη γρίπη και άλλες λοιμώξεις, ώστε να μπορούν να αναπτύσσονται, να μαθαίνουν και να απολαμβάνουν τη ζωή τους στο έπακρο. Δεδομένου ότι οι άμυνες των παιδιών είναι ακόμα σε εξέλιξη, η εξασφάλιση της σωστής διατροφής και η υποστήριξη με βασικά συμπληρώματα μπορούν να συμβάλλουν καθοριστικά στη διαμόρφωση μιας διαρκούς καλής υγείας.

Τα καλύτερα συμπληρώματα ανοσοποιητικού για παιδιά

Οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος των παιδιών τους με τη χρήση βασικών συμπληρωμάτων διατροφής. Ακολουθούν οι επτά κορυφαίες επιλεγοές:

1. Βιταμίνη Α: η βιταμίνη «κατά των λοιμώξεων»

Η βιταμίνη Α, ή αλλιώς ρετινόλη, ήταν η πρώτη λιποδιαλυτή βιταμίνη που ανακαλύφθηκε, αλλά αυτός δεν είναι ο μόνος λόγος που ονομάστηκε «Α». Ονομάστηκε έτσι για να υποδηλώσει τις «αντι-μικροβιακές» της ιδιότητες. Η βιταμίνη Α είναι ζωτικής σημασίας για την υγεία και τη λειτουργία των κυττάρων του δέρματος και των βλεννογόνων που λειτουργούν ως οι πρώτες γραμμές άμυνας κατά των λοιμώξεων. 

Είναι επίσης κρίσιμη για τη σωστή λειτουργία των λευκών αιμοσφαιρίων και ενισχύει πολλές πτυχές της δραστηριότητας του ανοσοποιητικού συστήματος, συμπεριλαμβανομένης της λειτουργίας του θύμου αδένα, της αντικαρκινικής δράσης και της παραγωγής αντισωμάτων. Η Βιταμίνη Α είναι ιδιαίτερα σημαντική για την αντιμετώπιση των ιών.

Για παράδειγμα, έχει διαπιστωθεί ότι τα χαμηλά επίπεδα βιταμίνης Α καθιστούν τους ανθρώπους πολύ πιο ευάλωτους σε ιογενείς λοιμώξεις του αναπνευστικού. Επιπλέον, υπάρχει πληθώρα επιστημονικών στοιχείων που αποδεικνύουν ότι η χορήγηση συμπληρωμάτων βιταμίνης Α σε παιδιά έχει σημαντικά οφέλη στη βελτίωση της ανοσολογικής λειτουργίας κατά τη διάρκεια ιογενών λοιμώξεων.

Η συμπληρωματική χορήγηση βιταμίνης Α έχει αποδειχθεί καθοριστική για τη βελτίωση της υγείας των παιδιών σε πολλά μέρη του κόσμου.¹

2. Ψευδάργυρος: ο «κλειδοκράτορας» του ανοσοποιητικού

Ο ψευδάργυρος αναφέρεται ως ο «κλειδοκράτορας» ή ο «φύλακας» της ανοσίας, καθώς εμπλέκεται άμεσα σε τόσες πολλές πτυχές της λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος. Όταν τα επίπεδα ψευδαργύρου είναι χαμηλά, η ανοσία μειώνεται σημαντικά λόγω της πτώσης των επιπέδων των ειδικών λευκών αιμοσφαιρίων που καταπολεμούν τους ιούς, καθώς και της μείωσης των βασικών ενεργοποιητών του ανοσοποιητικού συστήματος και των ορμονών από τον θύμο αδένα, τον κύριο αδένα ελέγχου του ανοσοποιητικού συστήματος.

Ο ψευδάργυρος μπορεί επίσης να δράσει απευθείας κατά ορισμένων ιών, όπως αυτών που προκαλούν το κοινό κρυολόγημα. Επιπλέον, είναι ζωτικής σημασίας για την υγιή επένδυση του αναπνευστικού και του γαστρεντερικού σωλήνα, καθώς και για τη σωστή απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών από το έντερο. Εάν ο ψευδάργυρος δεν είναι παρών σε επαρκή επίπεδα, ολόκληρο το ανοσοποιητικό σύστημα τίθεται σε κίνδυνο και ο κίνδυνος μόλυνσης αυξάνεται δραματικά.^3-5

Ο ψευδάργυρος είναι διαθέσιμος σε πολλές μορφές, όπως δισκία, κάψουλες και παστίλιες. 

3. Βιταμίνη C: το κλειδί της ανοσίας

Η βιταμίνη C είναι το βασικό συμπλήρωμα διατροφής που έρχεται στο μυαλό των περισσότερων όταν σκέφτονται την «ενίσχυση του ανοσοποιητικού», ειδικά κατά τη διάρκεια ενός κρυολογήματος.

Όπως και άλλα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά, η βιταμίνη C είναι κρίσιμη για τη λειτουργία του ανοσοποιητικού. Είναι καθοριστική για την υποστήριξη των φυσικών φραγμών κατά της μόλυνσης, όπως το δέρμα μας και οι βλεννογόνοι. Η βιταμίνη C κυριολεκτικά ενεργοποιεί τα λευκά αιμοσφαίρια για να επιτεθούν στους εισβολείς και ενισχύει την παραγωγή ιντερφερόνης, μιας αντιιικής ένωσης του σώματος. Υποστηρίζει επίσης την παραγωγή αντισωμάτων και την έκκριση ορμονών από τον θύμο αδένα.⁶ 

Όπως και ο ψευδάργυρος, η βιταμίνη C μπορεί να βοηθήσει τους αμυντικούς μηχανισμούς του σώματος κατά των ιών, γεγονός που εξηγεί γιατί χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση του κρυολογήματος. Κατά τη διάρκεια μιας λοίμωξης ή οποιουδήποτε είδους στρες, η ανάγκη για βιταμίνη C αυξάνεται. Η πτώση στα επίπεδα βιταμίνης C που προκαλεί το στρες είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι είναι πιο ευάλωτοι στο κοινό κρυολόγημα σε περιόδους έντονου άγχους.⁷

Η βιταμίνη C είναι διαθέσιμη σε όλες τις μορφές συμπληρωμάτων διατροφής, με πολλά προϊόντα ειδικά σχεδιασμένα για βρέφη και παιδιά.

4. Βιταμίνη D: για γερά οστά και ισχυρό ανοσοποιητικό

Αν και η βιταμίνη D μπορεί να παραχθεί στο δέρμα μας μέσω της έκθεσης στο υπεριώδες φως του ήλιου και μέσω τροφών όπως τα ενισχυμένα γαλακτοκομικά προϊόντα και τα λιπαρά ψάρια, η λήψη ενός συμπληρώματος βιταμίνης D3 είναι σημαντική για τη διασφάλιση επαρκών επιπέδων, ειδικά στα παιδιά. Και αυτό δεν αφορά μόνο το ανοσοποιητικό τους σύστημα, αλλά και την υγεία των οστών.

Η βιταμίνη D3 έχει αποδειχθεί ότι παράγει ένα ευρύ φάσμα δράσεων που ενισχύουν την ανοσία. Αρκετές μεγάλες μελέτες έχουν δείξει ότι τα άτομα με υψηλότερα επίπεδα βιταμίνης D3 στο αίμα τους, καθώς και εκείνα που λαμβάνουν βιταμίνη D3 ως συμπλήρωμα, έχουν μειωμένο ποσοστό ιογενών λοιμώξεων του αναπνευστικού συστήματος.^8,9 

Σε μια μετα-ανάλυση που δημοσιεύθηκε στο British Medical Journal, δεδομένα από 25 τυχαιοποιημένες ελεγχόμενες δοκιμές με συνολικά 11.321 συμμετέχοντες, ηλικίας από βρέφη έως άτομα 95 ετών, διαπίστωσαν ότι σε άτομα με χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D3 στο αίμα που έλαβαν συμπλήρωμα D3, αυτό επέφερε μείωση κατά 70% των λοιμώξεων του αναπνευστικού συστήματος.⁸ 

Συστάσεις δοσολογίας: 

• Για παιδιά κάτω των 5 ετών, συνιστώ περίπου 100 IU ανά κιλό την ημέρα.
• Για παιδιά ηλικίας 5 έως 9 ετών, συνιστώ 2.000 IU την ημέρα. 
• Για παιδιά ηλικίας 9 έως 12 ετών, συνιστώ 2.500 IU την ημέρα.
• Για παιδιά άνω των 12 ετών, συνιστώ τη δοσολογία ενηλίκων από 2.000 έως 5.000 IU την ημέρα. 

5. Ωμέγα-3 λιπαρά οξέα: το θεμέλι0 των κυτταρικών μεμβρανών

Τα μακράς αλύσου ωμέγα-3 λιπαρά οξέα EPA (εικοσαπεντανοϊκό οξύ) και DHA (δοκοσαεξαενοϊκό οξύ) που βρίσκονται στα συμπληρώματα ιχθυελαίου και ελαίου φυκιών παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ανοσολογικής λειτουργίας των παιδιών. 

Η βασική τους λειτουργία είναι ως δομικά συστατικά των κυτταρικών μεμβρανών. Τα DHA και EPA λειτουργούν στις μεμβράνες των λευκών αιμοσφαιρίων (Τ-κύτταρα, Β-κύτταρα, μακροφάγα) για να βελτιώσουν τη σηματοδότηση και την επικοινωνία μεταξύ των κυττάρων. Αυτή η θεμελιώδης λειτουργία επιτρέπει στα ανοσοκύτταρα να ανταποκρίνονται πιο αποτελεσματικά. Βοηθούν επίσης τα λευκά αιμοσφαίρια να αναπτύξουν αποτελεσματικές ανοσολογικές αποκρίσεις αντισωμάτων και κυτταρικής μεσολάβησης. Επιπλέον, διασφαλίζουν την ισορροπία της ανοσολογικής απόκρισης. Τα EPA και DHA είναι επίσης σημαντικά στη ρύθμιση της φλεγμονής, η οποία είναι κρίσιμη για την προστασία από βλάβες των ιστών. Αυτή η ισορροπία είναι ιδιαίτερα σημαντική στα παιδιά, των οποίων ο οργανισμός εξακολουθεί να αναπτύσσει ανοχή στην έκθεση σε νέα μικρόβια και περιβαλλοντικές απειλές.¹⁰

Προκαταρκτικές μελέτες σε παιδιά δείχνουν ότι η υψηλότερη πρόσληψη ωμέγα-3 συνδέεται με λιγότερες λοιμώξεις του αναπνευστικού, καθώς και με χαμηλότερη συχνότητα αλλεργιών. Αυτά τα αποτελέσματα υπογραμμίζουν τη σημασία των EPA και DHA στη ρύθμιση της λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος.^10,11

Ακολουθούν οι συστάσεις μου για την ημερήσια πρόσληψη για παιδιά:

• Παιδιά 0-2 ετών: 200-300 mg/ημέρα (τουλάχιστον 100 mg DHA) 
• Παιδιά 2-6 ετών: 200-300 mg/ημέρα (≥60% EPA) 
• Παιδιά 6-12 ετών: (≥60% EPA)
• Παιδιά > 12 ετών: (≥60% EPA)

6. Προβιοτικά: οι σύμμαχοι της υγείας του εντέρου

Γνωρίζατε ότι πάνω από το εβδομήντα τοις εκατό (70%) του ανοσοποιητικού συστήματος βρίσκεται στον ανθρώπινο γαστρεντερικό σωλήνα;

Τα προβιοτικά είναι τα ωφέλιμα βακτήρια, ζύμες και άλλοι μικροοργανισμοί που κατοικούν στο ανθρώπινο έντερο. Τα προβιοτικά συμβάλλουν στην προώθηση της υγείας του «μικροβιώματος», του συνόλου του γενετικού υλικού των μικροβίων που φιλοξενούμε στο σώμα μας. Το ανθρώπινο εντερικό μικροβίωμα παίζει τεράστιο ρόλο στη συνολική υγεία, ειδικά στη λειτουργική ικανότητα του ανοσοποιητικού μας συστήματος.

Τα συμπληρώματα προβιοτικών περιέχουν με ασφάλεια λυοφιλοποιημένες (αφυδατωμένες) ζωντανές μορφές ωφέλιμων βακτηρίων ή ζύμης σε κάψουλες, υγρά ή τρόφιμα. Έχουν μελετηθεί εκτενώς για την ικανότητά τους να υποστηρίζουν την ανοσολογική λειτουργία, ειδικά στην παιδική ηλικία. Τα οφέλη τους προέρχονται κυρίως από τον τρόπο που αλληλεπιδρούν με το μικροβίωμα του εντέρου, το οποίο ρυθμίζει το ανοσοποιητικό σύστημα. Τα προβιοτικά συμπληρώματα υποστηρίζουν επίσης την ανοσοποιητική υγεία ενισχύοντας τον εντερικό φραγμό, εξισορροπώντας τις ανοσολογικές αποκρίσεις, ενισχύοντας την παραγωγή αντισωμάτων και μειώνοντας τον κίνδυνο μόλυνσης. Τα οφέλη εξαρτώνται από το στέλεχος, με τα είδη Lactobacillus και Bifidobacterium να έχουν μελετηθεί περισσότερο για τις ανοσολογικές τους επιδράσεις.^12-14 

Πολλοί παραγωγοί προβιοτικών προσφέρουν προϊόντα ειδικά σχεδιασμένα για παιδιά, καθώς και για συγκεκριμένες ηλικίες. Τα επιτυχημένα αποτελέσματα επιτυγχάνονται συχνότερα με τη λήψη μεταξύ 5 δισεκατομμυρίων και 20 δισεκατομμυρίων βιώσιμων οργανισμών την ημέρα. Συνιστάται η χρήση προβιοτικών συμπληρωμάτων με καθορισμένα στελέχη που έχουν δοκιμαστεί σε κλινικές μελέτες σε ανθρώπους.

7. Β-γλυκάνες από μαγιά: ισχυρή υποστήριξη για τα λευκά αιμοσφαίρια 

Οι β-γλυκάνες είναι πολυσακχαρίτες τύπου φυτικών ινών (σύνθετα σάκχαρα) που βρίσκονται σε διάφορες πηγές. Η β-γλυκάνη της μαγιάς, ιδίως της μαγιάς αρτοποιίας (Saccharomyces cerevisiae), είναι δομικά διαφορετική από τις β-γλυκάνες άλλων πηγών, όπως αυτές που βρίσκονται στη βρώμη, το κριθάρι ή τα φαρμακευτικά μανιτάρια (maitake, reishi).

Τα κύρια οφέλη της β-γλυκάνης από μαγιά αφορούν το ανοσοποιητικό σύστημα. Συγκεκριμένα, τα ανθρώπινα λευκά αιμοσφαίρια διαθέτουν υποδοχείς στις κυτταρικές τους επιφάνειες ειδικούς για τη β-γλυκάνη μαγιάς. Και ακριβώς όπως μια κλειδαριά σε μια πόρτα ανοίγει μόνο με το σωστό κλειδί, αυτές οι θέσεις υποδοχής είναι συγκεκριμένες για τη δομική σύνθεση της β-γλυκάνης μαγιάς. Όταν η β-γλυκάνη μαγιάς συνδέεται με τον υποδοχέα, ενεργοποιεί τα λευκά αιμοσφαίρια με πολύ συγκεκριμένους τρόπους για να βοηθήσουν στην καταπολέμηση των εισβολέων οργανισμών. Κυριολεκτικά δεκάδες χιλιάδες επιστημονικές μελέτες έχουν τεκμηριώσει τους καταπληκτικούς τρόπους με τους οποίους αυτές οι φυσικές ενώσεις είναι σε θέση να ενεργοποιούν τα λευκά αιμοσφαίρια με πολύ ασφαλή και ελεγχόμενο τρόπο.

Η κλινική έρευνα σε ανθρώπους έχει επιβεβαιώσει ότι τα αποτελέσματα αυτά παράγουν θετικά αποτελέσματα. Η β-γλυκάνη μαγιάς σε δοσολογία 500 mg ημερησίως, που συνήθως λαμβάνεται ως 250 mg δύο φορές την ημέρα, έχει αποδειχθεί σε περισσότερες από είκοσι διπλά-τυφλές κλινικές δοκιμές ότι ασκεί πολλές επιδράσεις χρήσιμες στην πρόληψη λοιμώξεων του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος (κρυολόγημα και γρίπη). Για τα παιδιά, αυτό σημαίνει λιγότερες χαμένες σχολικές ημέρες. Και αν κρυολογήσουν, τα συμπτώματά τους είναι συνήθως ηπιότερα σε σύγκριση με τα παιδιά στην ομάδα του εικονικού φαρμάκου.¹⁵

Κατανόηση του ανοσοποιητικού συστήματος

Το ανοσοποιητικό σύστημα είναι το κύριο αμυντικό δίκτυο του σώματος που προστατεύει τα παιδιά από το να αρρωστήσουν. Αποτελείται από πολλά μέρη, όπως τα λευκά αιμοσφαίρια, το δέρμα και οι βλεννογόνοι, το έντερο, οι λεμφαδένες και εξειδικευμένοι αδένες όπως ο θύμος και ο σπλήνας. Όλα αυτά μαζί σχηματίζουν μια ασπίδα που αναγνωρίζει και αποκρίνεται σε ιούς, βακτήρια και άλλους επιβλαβείς εισβολείς.

Ένα υγιές ανοσοποιητικό σύστημα όχι μόνο βοηθά τα παιδιά να καταπολεμούν τις λοιμώξεις, αλλά διατηρεί και μνήμη από προηγούμενες εκθέσεις, ώστε ο οργανισμός να μπορεί να ανταποκριθεί πιο γρήγορα την επόμενη φορά που θα συναντήσει τον ίδιο μολυσματικό οργανισμό.

Πώς λειτουργεί το ανοσοποιητικό σύστημα;

Υπάρχουν δύο διακριτά μέρη του ανοσοποιητικού συστήματος: το έμφυτο (μη ειδικό) και το επίκτητο (ειδικό).

Το έμφυτο ανοσοποιητικό σύστημα είναι η πρώτη γραμμή άμυνας. Περιλαμβάνει φυσικούς φραγμούς όπως το δέρμα, το οξύ του στομάχου και τα ταχείας δράσης ανοσοκύτταρα που επιτίθενται στους εισβολείς. Είναι μη ειδικό, δηλαδή εξουδετερώνει όλες τις απειλές χωρίς να τις αναγνωρίζει συγκεκριμένα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το οξύ του στομάχου μας, το οποίο έχει σχεδιαστεί για να καταστρέφει άμεσα βακτήρια, ιούς ή παράσιτα που μπορεί να έχουν καταποθεί.¹

Εάν ένας οργανισμός ξεπεράσει την πρώτη γραμμή άμυνας, τότε ενεργοποιείται το επίκτητο ανοσοποιητικό σύστημα. Αυτό το σύστημα δημιουργεί εξειδικευμένα κύτταρα και αντισώματα που στοχεύουν το συγκεκριμένο μικρόβιο και αναπτύσσουν «ανοσολογική μνήμη», ώστε σε μελλοντική έκθεση στον ίδιο οργανισμό να τον εξαλείψουν γρήγορα.

Τελικές παρατηρήσεις

Όπως λέει και η αρχαία ρήση, κάλλιο προλαμβάνειν παρά θεραπεύειν. Όσον αφορά την καταπολέμηση των λοιμώξεων, ειδικά του κοινού κρυολογήματος, υπάρχει πληθώρα ερευνών που δείχνουν ότι η ενίσχυση της ανοσοποιητικής λειτουργίας με οποιοδήποτε από αυτά τα κορυφαία επτά συμπληρώματα μπορεί να είναι αποτελεσματική. Και δεν υπάρχει απολύτως κανένα πρόβλημα στον συνδυασμό ορισμένων ή όλων αυτών των συμπληρωμάτων για τη μεγιστοποίηση της ανοσολογικής υποστήριξης του παιδιού σας.

Εάν το παιδί σας αρρωστήσει, υπάρχουν και άλλα συμπληρώματα διατροφής που μπορούν να βοηθήσουν. Κυριότερο μεταξύ αυτών είναι ο ευρωπαϊκός μαύρος σαμπούκος, ή αλλιώς elderberry (Sambucus nigra), το οποίο είναι πλούσιο σε ενώσεις γνωστές ως ανθοκυανίνες που ευθύνονται για το βαθύ, σκούρο μοβ χρώμα του. Πολλές δημοσιευμένες μελέτες δείχνουν ότι ο μαύρος σαμπούκος υποστηρίζει την ανοσολογική λειτουργία, και υπάρχουν κλινικά στοιχεία σε ενήλικες ότι μπορεί να έχει ευεργετική δράση εάν χρησιμοποιηθεί με την έναρξη των συμπτωμάτων του ανώτερου αναπνευστικού λόγω του κοινού κρυολογήματος.^16,17 

Ωστόσο, μια μελέτη σε παιδιά ηλικίας 5-12 ετών με σημαντικά συμπτώματα του ανώτερου αναπνευστικού δεν έδειξε κανένα όφελος από τη λήψη συμπληρώματος μαύρου σαμπούκου. Ως εκ τούτου, η έμφαση πρέπει να παραμείνει στην πρόληψη.

Τα σκευάσματα σαμπούκου (elderberry) είναι διαθέσιμα σε κάψουλες, δισκία και, για τα παιδιά, ως σιρόπι, υγρό ή ζελεδάκι.

Αναφορές:

1. Imdad A, Mayo-Wilson E, Haykal MR, et al. Συμπλήρωμα βιταμίνης Α για την πρόληψη της νοσηρότητας και της θνησιμότητας σε παιδιά ηλικίας έξι μηνών έως πέντε ετών. Cochrane Database Syst Rev. 2022 Mar 16;3(3):CD008524. 
2. Borel P, Desmarchelier C. Γενετικές παραλλαγές που σχετίζονται με την κατάσταση της βιταμίνης Α και τη βιοδιαθεσιμότητα της βιταμίνης Α. Θρεπτικά συστατικά. 2017 Mar 8;9(3):246.
3. Wessels I, Maywald M, Rink L. Zinc as a Gatekeeper of Immune Function. Θρεπτικά συστατικά. 2017 Nov 25;9(12).
4. Read SA, Obeid S, Ahlenstiel C, Ahlenstiel G. The Role of Zinc in Antiviral Immunity. Adv Nutr. 2019 Jul 1;10(4):696-710. 
5. Wessels I, Fischer HJ, Rink L. Διατροφικές και φυσιολογικές επιδράσεις του ψευδαργύρου στο ανοσοποιητικό σύστημα. Annu Rev Nutr. 2021 Oct 11;41:133-175.
6. Carr AC, Maggini S. Βιταμίνη C και λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Θρεπτικά συστατικά. 2017;9(11):1211. 
7. Hemilä H, Chalker E. Η βιταμίνη C μειώνει τη σοβαρότητα του κοινού κρυολογήματος: μια μετα-ανάλυση. BMC Δημόσια Υγεία. 2023 Dec 11;23(1):2468. 
8. Martineau Adrian R, Jolliffe David A, Hooper Richard L, Greenberg Lauren, Aloia John F, Bergman Peter et al. Συμπλήρωμα βιταμίνης D για την πρόληψη των λοιμώξεων του οξέος αναπνευστικού συστήματος: συστηματική ανασκόπηση και μετα-ανάλυση δεδομένων μεμονωμένων συμμετεχόντων BMJ 2017; 356 :i6583
9. Pham H, Rahman A, Majidi A, Waterhouse M, Neale RE. Οξεία λοίμωξη του αναπνευστικού συστήματος και συγκέντρωση 25-υδροξυβιταμίνης D: Συστηματική ανασκόπηση και μετα-ανάλυση. Int J Environ Res Public Health. 2019;16(17):3020. 
10. Bodur M, Yilmaz B, Ağagündüz D, Ozogul Y. Immunomodulatory Effects of Omega-3 Fatty Acids: Mechanistic Insights and Health Implications. Mol Nutr Food Res. 2025 May;69(10):e202400752. 
11. Gorczyca D, Szeremeta K, Paściak M, et al. Συσχέτιση των πολυακόρεστων λιπαρών οξέων ορού (PUFAs) και του παιδικού διαιτητικού δείκτη φλεγμονής (C-DIITM) με επαναλαμβανόμενες αναπνευστικές λοιμώξεις σε παιδιά: Μια διασταυρούμενη μελέτη. Θρεπτικά συστατικά. 2024 Dec 31;17(1):153.
12. Carucci L, Coppola S, Luzzetti A, et al. Ο ρόλος των προβιοτικών και των μεταβιοτικών στη διαμόρφωση του άξονα εντερικό μικροβίωμα-ανοσοποιητικό σύστημα στην παιδιατρική ηλικία. Minerva Pediatr (Τορίνο). 2021 Apr;73(2):115-127. 
13. Zhang CX, Wang HY, Chen TX. Αλληλεπιδράσεις μεταξύ εντερικής μικροχλωρίδας/προβιοτικών και ανοσοποιητικού συστήματος. Biomed Res Int. 2019 Nov 20;2019:6764919.
14. Jankiewicz M, Łukasik J, Kotowska M, et al. Στέλεχος-ειδικότητα των προβιοτικών στην παιδιατρική: Προβιοτικά: Μια ταχεία ανασκόπηση των κλινικών στοιχείων. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2023 Feb 1;76(2):227-231. 
15. Zhong K, Liu Z, Lu Y, Xu X. Επιδράσεις των β-γλυκανών ζύμης για την πρόληψη και τη θεραπεία της λοίμωξης του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος σε υγιή άτομα: συστηματική ανασκόπηση και μετα-ανάλυση. Eur J Nutr. 2021 Dec;60(8):4175-4187. 
16. Wieland LS, Piechotta V, Feinberg T, et al. Το elderberry για την πρόληψη και τη θεραπεία ιογενών αναπνευστικών ασθενειών: συστηματική ανασκόπηση. BMC Complement Med Ther. 2021 Apr 7;21(1):112.
17. Tiralongo E, Wee SS, Lea RA. Το συμπλήρωμα σκλήθρου μειώνει τη διάρκεια και τα συμπτώματα του κρυολογήματος σε ταξιδιώτες με αεροπλάνο: Μια τυχαιοποιημένη, διπλά τυφλή, ελεγχόμενη με εικονικό φάρμακο κλινική δοκιμή. Θρεπτικά συστατικά. 2016;8(4):182. Δημοσιεύθηκε 2016 Mar 24. 
18. Macknin M, Wolski K, Negrey J, Mace S. Elderberry Extract Outpatient Influenza Treatment for Emergency Room Patients Ages 5 and Above: a Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Trial. J Gen Intern Med. 2020 Nov;35(11):3271-3277.