Η πρώτη γραμμή άμυνάς σας ενάντια στις ιογενείς λοιμώξεις

Η σημασία των βλεννογόνων μεμβρανών στους αεραγωγούς μας

Για να μολύνει ένας ιός το λαιμό, τα ιγμόρεια, τους αεραγωγούς ή τους πνεύμονες πρέπει πρώτα να περάσει ή να εισέλθει στον οργανισμό μέσω της βλεννογόνου μεμβράνης. Αποτελεί το πρώτο εμπόδιο στη μόλυνση- το ανοσοποιητικό σύστημα είναι η δεύτερη γραμμή άμυνας. Υπάρχουν δύο τρόποι για να εισέλθει ένας ιός στους πνεύμονες και να προκαλέσει σοβαρή βλάβη. Η κύρια οδός είναι μέσω της αναπνευστικής οδού, η άλλη είναι μέσω της γαστρεντερικής οδού.

Ο βλεννογόνος της αναπνευστικής οδού που καλύπτει τους αεραγωγούς μας είναι η πρώτη γραμμή άμυνας έναντι της ιογενούς λοίμωξης. Αποτελείται κυρίως από κύτταρα γνωστά ως βλεφαριδωτά επιθηλιακά κύτταρα. Η εξωτερική επιφάνεια των κυττάρων αυτών καλύπτεται από δομές που μοιάζουν με τρίχες και ονομάζονται βλεφαρίδες. Οι βλεφαρίδες σχηματίζουν δεσμίδες και δρουν σαν βούρτσες για να μετακινούν τις εκκρίσεις της αναπνευστικής οδού, τους μικροοργανισμούς και τα υπολείμματα προς τα πάνω και τελικά προς τα έξω από τη μύτη ή το στόμα. Πάνω από τα βλεφαριδωτά επιθηλιακά κύτταρα υπάρχουν δύο στρώματα βλέννας. Η βλέννα παράγεται από έναν άλλο τύπο επιθηλιακού κυττάρου που ονομάζεται κύτταρο βοθρίου. Μια λεπτότερη εκδοχή της βλέννας βρίσκεται αναμεμειγμένη με τις δέσμες των βλεφαρίδων, ενώ ένα παχύτερο στρώμα βρίσκεται πάνω από αυτό το στρώμα. Η βλέννα αποτελείται από βλεννώδη ουσία, η οποία αναφέρεται σε ένα δίκτυο πρωτεϊνών συμπλοκοποιημένων με σάκχαρα.

Η βλεννογόνος μεμβράνη και η βλέννα είναι ειδικά σχεδιασμένα για να προστατεύουν από την είσοδο οποιουδήποτε μικροοργανισμού ή σωματιδίου στους πνεύμονες. Στο εσωτερικό των πνευμόνων υπάρχουν εξειδικευμένα επιθηλιακά κύτταρα που δεν έχουν βλεφαρίδες. Ούτε υπάρχουν κύτταρα βλεννογόνων στους πνεύμονες. Στους πνεύμονες, υπάρχουν μόνο πολύ λεπτά επιθηλιακά κύτταρα, συνδετικός ιστός και τριχοειδή αγγεία, όλα σχεδιασμένα να εκτελούν τη λειτουργία της παροχής οξυγόνου στο αίμα και της ανταλλαγής του με διοξείδιο του άνθρακα. Όταν σωματίδια ή μικροοργανισμοί φτάνουν στους πνεύμονες, η κατάσταση είναι πολύ σοβαρή, καθώς υπάρχει πολύ μικρή προστασία εκεί. Η σημασία της υγείας της βλέννας και του βλεννογόνου των αεραγωγών για την πρόληψη της ιογενούς λοίμωξης δεν μπορεί να υπερεκτιμηθεί, καθώς οι καταστάσεις που σχετίζονται με την κακή λειτουργία αυτής της γραμμής άμυνας συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο σοβαρότερης λοίμωξης.

Πρόληψη της γαστρεντερικής οδού μόλυνσης

Η δευτερεύουσα οδός εισόδου ενός ιού στον οργανισμό είναι μέσω του γαστρεντερικού σωλήνα. Στο γαστρεντερικό σωλήνα, υπάρχουν διάφοροι προστατευτικοί παράγοντες πέρα από την επένδυση της βλέννας. Οι πιο αξιοσημείωτες προσθήκες είναι οι πεπτικές εκκρίσεις, όπως το οξύ του στομάχου και τα πεπτικά ένζυμα. Η δομή του ανοσοποιητικού συστήματος στο έντερο είναι επίσης πολύ μεγαλύτερη. Εάν ένας ιός καταφέρει να αποφύγει αυτούς τους προστατευτικούς παράγοντες και να μολύνει τον γαστρεντερικό σωλήνα, είναι σε θέση να εισέλθει στην κυκλοφορία του αίματος και να μολύνει επίσης τους πνεύμονες. Ένας άλλος παράγοντας που αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο της δευτερογενούς οδού μόλυνσης είναι η έλλειψη πεπτικών ενζύμων. Είναι καλά τεκμηριωμένο ότι η ανεπάρκεια παγκρεατικών ενζύμων αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου για όλες τις ιογενείς αναπνευστικές λοιμώξεις. Στην πραγματικότητα, η θεραπεία υποκατάστασης ενζύμων είναι η βασική ιατρική προσέγγιση για τη μείωση του κινδύνου πνευμονικών λοιμώξεων σε αυτούς τους ασθενείς. Τα ένζυμα που αφομοιώνουν τις πρωτεΐνες, οι πρωτεάσες, είναι σε θέση να αφομοιώσουν όχι μόνο τις πρωτεΐνες των τροφίμων αλλά και τις πρωτεΐνες στα κυτταρικά τοιχώματα του ιού. Οι ιοί περιέχουν πρωτεΐνες που προεξέχουν από τις κυτταρικές μεμβράνες τους και διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη διαδικασία μόλυνσης. Χωρίς αυτές τις πρωτεΐνες, ο ιός απλά δεν μπορεί να εισέλθει στα ανθρώπινα κύτταρα. Οι συμπληρωματικές πρωτεάσες είναι επίσης αποτελεσματικές στην υποστήριξη του φραγμού της βλέννας στους αεραγωγούς.

Τι καθορίζει τη σοβαρότητα της αναπνευστικής λοίμωξης;

Η διαφορά μεταξύ μιας ήπιας και μιας σοβαρής λοίμωξης φαίνεται να βασίζεται σε μερικά πράγματα. Το πιο σημαντικό είναι το ιικό φορτίο στο οποίο εκτίθεται αρχικά ένα άτομο. Εάν το ιικό φορτίο στο οποίο εκτίθεται ένα άτομο είναι αρκετά υψηλό, τότε αυξάνεται σημαντικά ο κίνδυνος για μια πιο σοβαρή λοίμωξη. 

Ένας άλλος παράγοντας που καθορίζει τη σοβαρότητα της αναπνευστικής λοίμωξης μπορεί να είναι η ικανότητα του ιού να ταξιδέψει κατά μήκος της αναπνευστικής οδού στους πνεύμονες. Μια ιογενής λοίμωξη του αναπνευστικού συστήματος ξεκινά γενικά από τη μύτη και ταξιδεύει προς τα κάτω στους αεραγωγούς. Όσο πιο βαθιά προχωράει, τόσο πιο σοβαρή ή σοβαρή είναι η λοίμωξη. Θυμηθείτε ότι τα κύτταρα των πνευμόνων έχουν μικρή προστασία. Κατά τη διάρκεια μιας ιογενούς λοίμωξης των πνευμόνων, τα επιθηλιακά κύτταρα των πνευμόνων δεν καταστρέφονται μόνο από τον μολυσματικό ιό, αλλά και από την ανοσολογική αντίδραση του οργανισμού στη λοίμωξη. Εάν η αντίδραση και ο καθαρισμός από το ανοσοποιητικό σύστημα είναι γρήγοροι, η λοίμωξη μπορεί να περιοριστεί και να εξαλειφθεί μέσα σε λίγες ημέρες. Εάν όμως η ανοσολογική απόκριση είναι είτε ανεπαρκής είτε υπερβολικά επιθετική, μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικές βλάβες.

Πώς να υποστηρίξετε την πρώτη γραμμή άμυνας 

Από την παραπάνω συζήτηση, θα πρέπει να είναι σαφές ότι το πρώτο βήμα για την υποστήριξη της άμυνας του ξενιστή μας έναντι μιας αναπνευστικής λοίμωξης ή οποιουδήποτε οργανισμού που στοχεύει στην αναπνευστική οδό είναι η υποστήριξη της παραγωγής ενός αποτελεσματικού βλεννογόνου φραγμού. Ακολουθούν ορισμένες βασικές στρατηγικές: 

• Επαρκής ενυδάτωση.
• Παροχή βασικών θρεπτικών συστατικών για την επιθηλιακή λειτουργία και την παραγωγή βλεννογόνου (τα συστατικά της βλέννας).
• Χρησιμοποιήστε φόρμουλες ενζύμων πρωτεάσης .
• Εξετάστε το ενδεχόμενο συμπλήρωσης με Ν-ακετυλοκυστεΐνη (NAC).

Η επαρκής ενυδάτωση είναι το κλειδί

Το νερό είναι ζωτικής σημασίας για την υγεία των βλεννογόνων. Η βλεννογόνος που παράγουν τα επιθηλιακά κύτταρα γίνεται "στεγνή", διαφορετικά δεν θα υπήρχε αρκετός χώρος στο ίδιο το κύτταρο. Οι βλεννίνες είναι σε θέση να δεσμεύουν 1.000 φορές το βάρος τους σε νερό. Χωρίς επαρκές νερό, δεν μπορούν να αναπτυχθούν. Θυμάστε τα παιχνίδια ανάπτυξης; Εκείνα τα φτηνά παιχνιδάκια που μεγαλώνουν όταν τα αφήνετε στο νερό. Έτσι σχηματίζεται η βλέννα. Έτσι, η επαρκής ποσότητα νερού είναι ζωτικής σημασίας για τη λειτουργία της βλέννας. Οι υγραντήρες μπορεί να βοηθούν στη διατήρηση της υγρασίας των αεραγωγών, αλλά η εξασφάλιση επαρκούς ενυδάτωσης από μέσα προς τα έξω είναι ζωτικής σημασίας για τη σωστή λειτουργία του φραγμού. 

Βασικά θρεπτικά συστατικά για την υποστήριξη ενός αποτελεσματικού βλεννογόνου φραγμού

Η ανεπάρκεια οποιωνδήποτε βασικών βιταμινών και μετάλλων μπορεί να οδηγήσει σε αλλοίωση του βλεννογόνου φραγμού. Τα επιθηλιακά κύτταρα χρειάζονται συνεχή παροχή θρεπτικών συστατικών προκειμένου να αναπαραχθούν σωστά και να επιτελέσουν τόσο τον δομικό όσο και τον κατασκευαστικό τους ρόλο. Τα κύτταρα αυτά δεν παράγουν μόνο βλεννογόνο, αλλά και πολλές άλλες προστατευτικές ουσίες που είναι κρίσιμες για την καταπολέμηση ιών και επιβλαβών οργανισμών. Η λήψη πολλαπλών βιταμινών και ανόργανων συστατικών είναι ζωτικής σημασίας. Πάρτε ένα που παρέχει τουλάχιστον το συνιστώμενο επίπεδο διαιτητικής πρόσληψης για βασικά θρεπτικά συστατικά όπως η βιταμίνη A, C, και D; βιταμίνες του συμπλέγματος Βκαι ψευδάργυρο , καθώς τα θρεπτικά αυτά συστατικά είναι ιδιαίτερα σημαντικά. Δεδομένου ότι οι περισσότερες πολυβιταμίνες περιέχουν πλέον β-καροτένιο ως πηγή βιταμίνης Α, θα συνιστούσα επίσης τη λήψη πρόσθετης βιταμίνης Α με τη μορφή ρετινόλης. Αυτή η μορφή έχει πιο άμεση αντιμολυσματική δράση.

Βιταμίνη Α

Η βιταμίνη Α ήταν η πρώτη λιποδιαλυτή βιταμίνη που ανακαλύφθηκε, αλλά αυτός δεν είναι ο μόνος λόγος για τον οποίο ονομάστηκε "Α" - της δόθηκε αυτό το όνομα για να υποδηλώσει τις "αντιμολυσματικές" ιδιότητές της. Η βιταμίνη Α είναι απολύτως κρίσιμη για την υγεία και τη λειτουργία των βλεννογόνων μεμβρανών. Τα άτομα με ανεπάρκεια βιταμίνης Α είναι πιο ευάλωτα σε μολυσματικές ασθένειες, γενικά, αλλά κυρίως σε ιογενείς λοιμώξεις. Η συμπληρωματική χορήγηση βιταμίνης Α έχει αποδειχθεί ότι παράγει σημαντικά οφέλη στη βελτίωση της λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος κατά τη διάρκεια ιογενών λοιμώξεων, ιδίως κατά την καταπολέμηση των ιών του αναπνευστικού συστήματος. 

Τα δοσολογικά εύρη για τη βιταμίνη Α αντικατοπτρίζουν την πρόθεση χρήσης. Κατά τη διάρκεια των μηνών του κρυολογήματος και της γρίπης για την υποστήριξη της υγείας του βλεννογόνου και του ανοσοποιητικού συστήματος, μια δόση 3.000 mcg (10.000 IU) για τους άνδρες και 1.500 mcg (5.000 IU) για τις γυναίκες είναι ασφαλής. Κατά τη διάρκεια μιας οξείας ιογενούς λοίμωξης, μια εφάπαξ δόση από το στόμα 15.000 mcg ή 50.000 IU για μία ή δύο ημέρες είναι ασφαλής εφόσον υπάρχει μηδενική πιθανότητα εγκυμοσύνης. Επειδή οι υψηλές δόσεις βιταμίνης Α κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί να προκαλέσουν γενετικές ανωμαλίες, οι γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία δεν πρέπει να συμπληρώνουν το συμπλήρωμα διατροφής με περισσότερες από 1.500 mcg (5.000 IU) βιταμίνης Α την ημέρα. Η ίδια προειδοποίηση ισχύει και κατά τη διάρκεια της γαλουχίας.

Βιταμίνη D

Η βιταμίνη D είναι επίσης σημαντικό να λαμβάνεται λίγο περισσότερο από ό,τι συνήθως περιέχεται σε μια φόρμουλα πολλαπλών βιταμινών και ανόργανων συστατικών. Υπάρχει ένας αυξανόμενος όγκος επιστημονικών δεδομένων που δείχνει ότι τα χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D αυξάνουν τον κίνδυνο ιογενών αναπνευστικών λοιμώξεων. Δεδομένου ότι μπορούμε να παράγουμε βιταμίνη D στο δέρμα μας όταν αυτό αλληλεπιδρά με το ηλιακό φως, υπάρχει προφανώς μια φυσική τάση για πολλούς ανθρώπους να παράγουν λιγότερη βιταμίνη D κατά τους χειμερινούς μήνες. Η συμπλήρωση της διατροφής με πρόσθετη βιταμίνη D μπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη αυτής της χειμερινής πτώσης των επιπέδων της βιταμίνης D. 

Κατά τους χειμερινούς μήνες, οι περισσότεροι ειδικοί σε θέματα βιταμίνης D συνιστούν τη λήψη 5.000 IU ημερησίως για ενήλικες και παιδιά άνω των 10 ετών. Για παιδιά ηλικίας κάτω του 1 έτους η δόση είναι 1.000 IU, για παιδιά ηλικίας 2-4 ετών 2.000 IU και για παιδιά ηλικίας 4 έως 9 ετών η προτεινόμενη δόση είναι 3.000 IU ημερησίως. 

Χρησιμοποιήστε φόρμουλες ενζύμων πρωτεάσης

Ορισμένα ένζυμα πρωτεάσης έχουν δείξει οφέλη στη βελτίωση της σύνθεσης, των φυσικών χαρακτηριστικών και της λειτουργίας της βλέννας. Οι πρωτεάσες χρησιμοποιούνται συχνά σε πεπτικές φόρμουλες για να βοηθήσουν στη διάσπαση των διαιτητικών πρωτεϊνών. Όταν λαμβάνονται με άδειο στομάχι, μακριά από τροφή, αυτές οι πρωτεάσες απορροφώνται στην κυκλοφορία του αίματος για να ασκήσουν συστηματικές επιδράσεις, συμπεριλαμβανομένων των επιδράσεων στη βλέννα. 

Η καλύτερα μελετημένη πρωτεάση είναι η μουκολάση - μια ειδική μυκητιακή πρωτεάση με επιβεβαιωμένες δράσεις στη βλέννα της αναπνευστικής οδού. Μια κλινική μελέτη εξέτασε την επίδραση της μουκολάσης στη βλέννα σε ασθενείς με χρόνια βρογχίτιδα. Οι ασθενείς έλαβαν τυχαία είτε την πρωτεάση είτε εικονικό φάρμακο για δέκα ημέρες. Ενώ το εικονικό φάρμακο δεν είχε καμία επίδραση στη βλέννα, η μουκολάση προκάλεσε σημαντικές αλλαγές τόσο στο ιξώδες (πάχος) όσο και στην ελαστικότητα (ελαστικότητα) στο τέλος της θεραπείας. Στην πραγματικότητα, η βελτίωση της δομής και της λειτουργίας της βλέννας ήταν εμφανής έως και οκτώ ημέρες μετά το τέλος της θεραπείας.

Σε μια άλλη δεκαήμερη διπλά τυφλή μελέτη, η μουκολάση αποδείχθηκε ότι όχι μόνο βελτιώνει την ιξωδοελαστικότητα της βλέννας, αλλά και ότι μειώνει τη φλεγμονή των αεραγωγών.  Άλλες πρωτεάσες όπως η βρωμελίνη και η πεπτιδάση της serratia έχουν δείξει παρόμοια αποτελέσματα. Η μουκολάση, η βρωμελίνη και η πεπτιδάση της σερρατίας μειώνουν το πάχος της βλέννας ενώ ταυτόχρονα αυξάνουν την παραγωγή βλέννας καθώς και αυξάνουν δραματικά την ακτινωτή μεταφορά της βλέννας. Το καθαρό αποτέλεσμα είναι η παραγωγή πολύ περισσότερης βλέννας που είναι αποτελεσματική στην εξουδετέρωση των μικροβίων και τη μετακίνησή τους από το σώμα. Εκτός από την ενίσχυση των μηχανικών επιδράσεων της βλέννας, οι πρωτεάσες μπορεί να επιτρέπουν σε ειδικούς προστατευτικούς παράγοντες εντός της βλέννας να εξουδετερώνουν αποτελεσματικότερα τους εισβολείς οργανισμούς. Ορισμένοι από τους προστατευτικούς παράγοντες που εκκρίνονται στη βλέννα είναι η εκκριτική IgA, διάφοροι αναστολείς πρωτεάσης που προέρχονται από τα λευκά αιμοσφαίρια και εμποδίζουν τους ιούς, το μονοξείδιο του αζώτου και η λακτοφερρίνη.

N-ακετυλοκυστεΐνη και αναπνευστική υγεία

Η Ν-ακετυλοκυστεΐνη (NAC) είναι ένα αμινοξύ που περιέχει θείο και έχει εκτεταμένο ιστορικό χρήσης ως παράγοντας τροποποίησης της βλέννας για την υποστήριξη της αναπνευστικής οδού. Χρησιμοποιείται επίσης στο σώμα για το σχηματισμό γλουταθειόνης - το σημαντικότερο αντιοξειδωτικό για ολόκληρη την αναπνευστική οδό και τους πνεύμονες. Τα άτομα που εκτίθενται σε καπνό ή άλλες αναπνευστικές τοξίνες, που πάσχουν από παθήσεις που σχετίζονται με φλεγμονή, όπως ο διαβήτης, η παχυσαρκία και άλλες χρόνιες παθήσεις, έχουν χαμηλότερα επίπεδα γλουταθειόνης. Το συμπλήρωμα NAC μπορεί να ενισχύσει τα επίπεδα γλουταθειόνης και να βοηθήσει στην προστασία των πνευμόνων και της αναπνευστικής οδού.

Η NAC είναι επίσης ένας παράγοντας τροποποίησης της βλέννας. Η NAC βοηθά στη μείωση του ιξώδους των βρογχικών εκκρίσεων. Η NAC έχει επίσης βρεθεί ότι βελτιώνει την ικανότητα των βλεφαρίδων της αναπνευστικής οδού να καθαρίζουν τη βλέννα, αυξάνοντας το ποσοστό καθαρισμού κατά 35%. Ως αποτέλεσμα αυτών των επιδράσεων, η NAC μπορεί να βελτιώσει τη βρογχική και πνευμονική λειτουργία, να μειώσει τον βήχα και να βελτιώσει τον κορεσμό του οξυγόνου στο αίμα όταν η αναπνευστική οδός βρίσκεται υπό πίεση. Για να μειωθεί ο κίνδυνος μόλυνσης και να ενισχυθούν τα επίπεδα γλουταθειόνης στους πνεύμονες, η δοσολογία είναι γενικά 500 έως 1.000 mg ημερησίως. Για χρήση στη μείωση του πάχους της βλέννας, η τυπική δοσολογία είναι 200 mg τρεις έως τέσσερις φορές ημερησίως.

Αναφορές: 

1. Mathew JL. Συμπλήρωμα βιταμίνης Α για προφύλαξη ή θεραπεία στην παιδική πνευμονία: συστηματική ανασκόπηση τυχαιοποιημένων ελεγχόμενων δοκιμών. Indian Pediatr. 2010 Mar;47(3):255-61.
2. Teymoori-Rad M, Shokri F, Salimi V, Marashi SM. Η αλληλεπίδραση μεταξύ βιταμίνης D και ιογενών λοιμώξεων. Rev Med Virol. 2019 Mar;29(2):e2032.
3. Braga PC, Moretti M, Piacenza A, Montoli CC, Guffanti EE. Επιδράσεις του θαλασσινού νερού στη ρεολογία της βρογχικής βλέννας σε ασθενείς με χρόνια βρογχίτιδα. Διπλή-τυφλή μελέτη έναντι εικονικού φαρμάκου. Int J Clin Pharmacol Res. 1993;13(3):179-85.
4. Moretti M, Bertoli E, Bulgarelli S, et al. Επιδράσεις του seaprose στα βιοχημικά συστατικά των πτυέλων σε χρόνιους βρογχιτικούς ασθενείς: διπλή τυφλή μελέτη έναντι εικονικού φαρμάκου. Int J Clin Pharmacol Res.1993;13(5):275-80.
5. Luisetti M, Piccioni PD, Dyne K, et al. Ορισμένες ιδιότητες της αλκαλικής πρωτεϊνάσης του Aspergillus melleus. Int J Tissue React. 1991;13(4):187-92.
6.  Braga PC, Rampoldi C, Ornaghi A, et al.  In vitro ρεολογική αξιολόγηση της βλεννολυτικής δραστηριότητας που προκαλείται από το seaprose. Pharmacol Res. 1990 Sep-Oct;22(5):611-7.
7. Majima Y, Inagaki M, Hirata K, et al.  Η επίδραση ενός πρωτεολυτικού ενζύμου που χορηγείται από το στόμα στην ελαστικότητα και το ιξώδες της ρινικής βλέννας.  Arch Otorhinolaryngol.  1988;244(6):355-359.  
8. Nakamura S, Hashimoto Y, Mikami M, et al. . Επίδραση του πρωτεολυτικού ενζύμου σεραπεπτάση σε ασθενείς με χρόνια νόσο των αεραγωγών. Αναπνευσμονολογία. 2003 Sep;8(3):316-20.
9. Shimura S, Okubo T, Maeda S, et al. Επίδραση των αποχρεμπτικών στη συμπεριφορά χαλάρωσης της ιξωδοελαστικότητας των πτυέλων in vivo. Βιορεολογία. 1983;20(5):677-83.
10. Kesic MJ, Hernandez M, Jaspers I. Η ανισορροπία πρωτεασών/αντιπρωτεασών των αεραγωγών σε ατοπικούς ασθματικούς συμβάλλει στην αυξημένη διάσπαση και αντιγραφή του ιού της γρίπης Α. Respir Res. 2012 Sep 19;13:82.
11. Santus P, Corsico A, Solidoro P, Braido F, Di Marco F, Scichilone N. Οξειδωτικό στρες και αναπνευστικό σύστημα: φαρμακολογική και κλινική επανεκτίμηση της Ν-ακετυλοκυστεΐνης. ΧΑΠ. 2014 Dec;11(6):705-1.
12. Stey C, Steurer J, Bachmann S, Medici TC, Tramer MR. Η επίδραση της από του στόματος χορηγούμενης Ν-ακετυλοκυστεΐνης στη χρόνια βρογχίτιδα: ποσοτική συστηματική ανασκόπηση. Eur Respir J 2000;16(2):253-62.
13. Grandjean EM, Berthet P, Ruffmann R, Leuenberger P. Αποτελεσματικότητα της από του στόματος χορηγούμενης μακροχρόνιας Ν-ακετυλοκυστεΐνης στη χρόνια βρογχοπνευμονική νόσο: μετα-ανάλυση δημοσιευμένων διπλά τυφλών, ελεγχόμενων με εικονικό φάρμακο κλινικών δοκιμών. Clin Ther 2000;22(2):209-21.