Βότανο του Αγίου Ιωάννη: Το καλύτερο συμπλήρωμα για τη διάθεση

Από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων μέχρι τον Μεσαίωνα, πολλοί άνθρωποι πίστευαν ότι το βαλσαμόχορτο διέθετε σχεδόν μαγικές δυνάμεις για τη βελτίωση της διάθεσης. Με βάση αυτό το μακρύ ιστορικό χρήσης και κάποιες προκαταρκτικές έρευνες, το 1984 η Γερμανική Επιτροπή Ε, μια επιστημονική συμβουλευτική επιτροπή του Ομοσπονδιακού Ινστιτούτου Φαρμάκων και Ιατροτεχνολογικών Προϊόντων στη Γερμανία (το αντίστοιχο του Οργανισμού Τροφίμων και Φαρμάκων στις Ηνωμένες Πολιτείες) δημοσίευσε μονογραφίες που επέτρεπαν τη χρήση του βαλσαμόχορτου (St. John's wort) ως εγκεκριμένου παράγοντα ανύψωσης της διάθεσης. 

Η γερμανική Επιτροπή Ε πιστοποίησε το βαλσαμόχορτο ως ασφαλές και αποτελεσματικό. Με αυτή την ονομασία, όταν το βαλσαμόχορτο συνταγογραφούνταν από γιατρό, αποζημιωνόταν από την ασφάλιση. Αυτό το σύστημα οδήγησε αρκετές εταιρείες στην επιτυχία και επένδυσαν τα κέρδη τους στη χρηματοδότηση της κλινικής έρευνας. Τα κλινικά αποτελέσματα αυτής της έρευνας οδήγησαν σε ακόμη μεγαλύτερη αποδοχή από τους Γερμανούς γιατρούς και σύντομα το βαλσαμόχορτο έγινε η πιο ευρέως συνταγογραφούμενη προσέγγιση για τη βελτίωση της διάθεσης στη Γερμανία.

Τι είναι το βαλσαμόχορτο;

St. John's wort (Hypericum perforatum) είναι ένα από τα πιο καλά μελετημένα βοτανικά συμπληρώματα διατροφής όλων των εποχών. Υπάρχουν πολλά που είναι γνωστά για τα οφέλη αυτού του σημαντικού φυτού και την ικανότητά του να βελτιώνει τη διάθεση με βάση πάνω από 40 διπλές-τυφλές μελέτες στις οποίες συμμετείχαν πάνω από 7.000 άτομα. Η ποιότητα αυτής της έρευνας τα τελευταία σαράντα χρόνια έχει κριθεί ως αποδεκτή ακόμη και με τα πιο αυστηρά κριτήρια.

Το βαλσαμόχορτο είναι ένα θαμνώδες πολυετές φυτό με πολυάριθμα φωτεινά κίτρινα άνθη. Ο όρος wort είναι ένας παλιός αγγλικός όρος για το φυτό. Η ονομασία του από τον Άγιο Ιωάννη βασίστηκε στον ισχυρισμό ότι οι κόκκινες κηλίδες, που συμβολίζουν το αίμα του Αγίου Ιωάννη, εμφανίζονταν στα φύλλα του φυτού κατά την επέτειο του αποκεφαλισμού του Αγίου. Το βαλσαμόχορτο, που κατάγεται από την Ευρώπη, την Ασία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, καλλιεργείται σήμερα σε όλο τον κόσμο. Αναπτύσσεται ιδιαίτερα καλά στη βόρεια Καλιφόρνια και το νότιο Όρεγκον.

Πώς το βαλσαμόχορτο βοηθά στη βελτίωση της διάθεσης;

Οι επιδράσεις του βαλσαμόχορτου είναι πολύπλοκες. Ασκεί ρυθμιστική επίδραση μεταξύ της επικοινωνίας του ανοσοποιητικού συστήματος και των κέντρων του εγκεφάλου που ελέγχουν τη διάθεση. Έχει επίσης επίδραση στην αύξηση των επιπέδων σεροτονίνης σε βασικές περιοχές του εγκεφάλου. Η σεροτονίνη είναι ένας από τους χημικούς αγγελιοφόρους (νευροδιαβιβαστές) που μεταφέρουν σήματα μεταξύ των εγκεφαλικών κυττάρων. Όταν τα επίπεδα σεροτονίνης είναι χαμηλά, οι άνθρωποι αισθάνονται πεσμένοι, αγχωμένοι και τείνουν να επιθυμούν υδατάνθρακες. Το βαλσαμόχορτο εμποδίζει την επαναρρόφηση (επαναπρόσληψη) της σεροτονίνης στα εγκεφαλικά κύτταρα. Ως αποτέλεσμα, υπάρχει περισσότερη σεροτονίνη που συνδέεται με το παρακείμενο νευρικό κύτταρο και μεταδίδει το σήμα της σεροτονίνης.¹ 

Επιδράσεις της βέλτιστης έναντι της βέλτιστης. Χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης

Κλινικά μελετημένα οφέλη του βαλσαμόχορτου

Τα εκχυλίσματα βαλσαμόχορτου που είναι τυποποιημένα για υπερικίνη (0,3%) έχουν σημαντική υποστήριξη στην ιατρική βιβλιογραφία για την ανύψωση της διάθεσης.¹ Μεγάλες τεχνικές ανασκοπήσεις, γνωστές ως μετα-ανάλυση, έχουν πραγματοποιηθεί για το εκχύλισμα βαλσαμόχορτου με την πάροδο των ετών. Η μεγαλύτερη μέχρι σήμερα αξιολόγησε τα αποτελέσματα από 35 μελέτες με 6.993 άτομα.² Η λεπτομερής ανάλυση έδειξε αξιοσημείωτη αποτελεσματικότητα και ασφάλεια στη βελτίωση της διάθεσης, ιδίως σε ήπια έως μέτρια χαμηλή διάθεση. Σε αυτές τις κλινικές μελέτες, η αποτελεσματικότητα καθορίζεται κυρίως με τη χρήση πολύ λεπτομερών ερωτηματολογίων που αξιολογούν τα υποκειμενικά συναισθήματα που σχετίζονται με τη διάθεση, την ποιότητα του ύπνου, τα επίπεδα ενέργειας, τα σωματικά συμπτώματα και τις αξιολογήσεις της ποιότητας ζωής. Το βαλσαμόχορτο βελτιώνει όλες αυτές τις παραμέτρους και είναι γενικά πολύ καλά ανεκτό, χωρίς να παρατηρούνται σημαντικές παρενέργειες. 

Παρά τα θετικά αποτελέσματα στην πλειονότητα των μελετών με το εκχύλισμα βαλσαμόχορτου, δύο μελέτες που έδειξαν μικρή επίδραση και δημοσιεύθηκαν στο JAMA (Journal of the American Medical Association) το 2001 και το 2002, αναδείχθηκαν εκτενώς από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.^3,4 Αυτές οι μελέτες και η επακόλουθη καταιγίδα που προκάλεσαν στα μέσα ενημέρωσης εκτροχίασαν με επιτυχία την αυξανόμενη δημοτικότητα του βαλσαμόχορτου. Ωστόσο, και οι δύο αυτές μελέτες φάνηκε ότι είχαν σχεδιαστεί για να παράγουν τα αποτελέσματα που επιτεύχθηκαν. Και οι δύο χρησιμοποίησαν χαμηλότερη δόση από το αποτελεσματικό επίπεδο για άτομα με πιο σοβαρές βαθμολογίες χαμηλής διάθεσης. Ενώ ορισμένες μελέτες έδειξαν ότι το εκχύλισμα βαλσαμόχορτου είναι αποτελεσματικό σε δόση 900 mg ημερησίως, σε πιο σοβαρές περιπτώσεις χαμηλής διάθεσης απαιτείται υψηλότερη δόση 1.800 mg ημερησίως.⁵ Οι δύο μελέτες σε πιο σοβαρές περιπτώσεις χαμηλής διάθεσης που δημοσιεύθηκαν στο JAMA το 2001 και το 2002 χρησιμοποίησαν χαμηλότερη δοσολογία από τα 1.800 mg. Είναι ενδιαφέρον ότι η πρώτη αρνητική μελέτη χρηματοδοτήθηκε από τη φαρμακευτική εταιρεία που εμπορεύεται το πιο δημοφιλές αντικαταθλιπτικό φάρμακο εκείνη την εποχή. Και στη δεύτερη μελέτη, το εκχύλισμα βαλσαμόχορτου συγκρίθηκε με τη σερτραλίνη (ένα δημοφιλές αντικαταθλιπτικό φάρμακο) και τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το φάρμακο δεν ήταν επίσης αποτελεσματικό στην ανύψωση της διάθεσης αυτών των ασθενών, αν και το φάρμακο παρήγαγε σημαντικές παρενέργειες, ενώ το βαλσαμόχορτο όχι. 

Επιπλέον, η ανάλυση των δεδομένων της δεύτερης μελέτης έδειξε ότι υπήρχε σημαντική μεροληψία τόσο από τους ασθενείς όσο και από τους γιατρούς όσον αφορά την αντίληψή τους (δηλ. την εικασία τους) σχετικά με τη θεραπεία που λάμβανε ο ασθενής, γεγονός που επηρέασε σημαντικά τα αποτελέσματα.^6,7 Αυτή η προκατάληψη υπερίσχυσε της αντικειμενικότητας της μελέτης και εξήγησε την έλλειψη θεραπευτικού αποτελέσματος.

Τα αποτελέσματα αυτών των δύο μελετών εκτροχίασαν τη δημοτικότητα του βαλσαμόχορτου στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι συνολικές πωλήσεις το 2020 είναι λιγότερο από το 5% των πωλήσεων του 2001. Παρά αυτή την απώλεια δημοτικότητας, η ειρωνεία είναι ότι οι κλινικές μελέτες από το 2002 και μετά συνέχισαν να δείχνουν πολύ καλή αποτελεσματικότητα και ασφάλεια στην ενίσχυση της διάθεσης.²

Τα οφέλη του εκχυλίσματος βαλσαμόχορτου στις γυναίκες που περνούν εμμηνόπαυση έχουν πλέον επεκταθεί στη μείωση των εξάψεων καθώς και στην ανύψωση της διάθεσης. Στην τελευταία μελέτη, 80 γυναίκες ηλικίας 45 έως 60 ετών που αντιμετώπιζαν χαμηλή διάθεση και εξάψεις ανά ημέρα έλαβαν είτε εκχύλισμα βαλσαμόχορτου είτε δισκία εικονικού φαρμάκου για δύο μήνες.⁸ Ο αριθμός των εξάψεων μειώθηκε από τέσσερις μέτριες έως σοβαρές εξάψεις την ημέρα σε περίπου μία πολύ ήπια εξάψη κάθε δεύτερη ημέρα στο τέλος της μελέτης. Η ομάδα του εικονικού φαρμάκου συνέχισε να έχει κατά μέσο όρο τέσσερις μέτριες έως σοβαρές εξάψεις την ημέρα. Μετά από οκτώ εβδομάδες χρήσης, το 80% των γυναικών στην ομάδα του βαλσαμόχορτου εξάλειψε τη χαμηλή τους διάθεση σε σύγκριση με μόλις το 5,7% στην ομάδα του εικονικού φαρμάκου. 

Ποια είναι η συνιστώμενη δοσολογία του βαλσαμόχορτου;

Η πλειονότητα των κλινικών μελετών χρησιμοποίησε εκχύλισμα βαλσαμόχορτου τυποποιημένο ώστε να περιέχει 0,3% υπερικίνη. Παρόλο που η υπερικίνη αποτελεί βασικό συστατικό, ένα ευρύ φάσμα ενώσεων που αποτελούν το υπόλοιπο 99,7% του εκχυλίσματος συμβάλλει επίσης στις επιδράσεις που ανεβάζουν τη διάθεση. Για να επιτευχθούν τα οφέλη που σημειώθηκαν στις κλινικές δοκιμές, είναι δύσκολο να συστήσουμε άλλες μορφές πέραν των εκχυλισμάτων βαλσαμόχορτου που έχουν τυποποιηθεί ώστε να περιέχουν 0,3% υπερικίνη.

Τυποποιημένο (σε ξηρή σκόνη) εκχύλισμα (0,3% υπερικίνη): 900 έως 1800 mg ημερησίως.

Ποιες είναι οι παρενέργειες και οι αλληλεπιδράσεις φαρμάκων του βαλσαμόχορτου;

Το εκχύλισμα βαλσαμόχορτου δεν παρουσίασε σημαντικές παρενέργειες στις δημοσιευμένες κλινικές δοκιμές. Σε γενικές γραμμές, οι παρενέργειες δεν ήταν συχνότερες από το εικονικό φάρμακο. Προς το παρόν, λόγω έλλειψης οριστικών μελετών, το βαλσαμόχορτο δεν συνιστάται για παιδιά και έγκυες ή θηλάζουσες μητέρες.

Το βαλσαμόχορτο περιέχει ένα φλαβονοειδές, την υπερφορίνη, που έχει επίσης δείξει θετικούς μηχανισμούς για τη βελτίωση της διάθεσης, αλλά αυξάνει επίσης τη διάσπαση πολλών φαρμάκων.⁹ Τα εκχυλίσματα βαλσαμόχορτου που έχουν περιεκτικότητα σε υπερφορίνη >1% μπορεί να μειώσουν τα επίπεδα στο αίμα διαφόρων φαρμάκων, όπως η αλπραζολάμη, η αμιτριπτυλίνη, η διγοξίνη, η κυκλοσπορίνη, η ινδιναβίρη, η ιρινοτεκάνη, η μεθαδόνη, η νεβιραπίνη, η σιμβαστατίνη, η τακρόλιμους, η θεοφυλλίνη, η βαρφαρίνη και τα από του στόματος αντισυλληπτικά. Ειδικότερα, οι γυναίκες που λαμβάνουν αντισυλληπτικά χάπια θα πρέπει να αποφεύγουν τη λήψη εκχυλισμάτων βαλσαμόχορτου με περιεκτικότητα σε υπερφορίνη >1%, διότι η υπερφορίνη μπορεί να αυξήσει τη διάσπαση των ορμονών αντισύλληψης, ακυρώνοντας έτσι την επίδραση στον έλεγχο των γεννήσεων.¹⁰

Τα εκχυλίσματα βαλσαμόχορτου τυποποιημένα σε 0,3% υπερικίνη και με περιεκτικότητα σε υπερφορίνη, λιγότερο από 1% όπως αυτό συνιστώνται σε άτομα που λαμβάνουν συνταγογραφούμενα φάρμακα και θέλουν να χρησιμοποιήσουν βαλσαμόχορτο.

Για όσους δεν λαμβάνουν συνταγογραφούμενα φάρμακα, τα εκχυλίσματα βαλσαμόχορτου τυποποιημένα σε 0,3% υπερικίνη και 2% υπερφορίνη μπορούν να χρησιμοποιηθούν με ασφάλεια.

Αναφορές:

1. Russo E, Scicchitano F, Whalley BJ,. Hypericum perforatum: φαρμακοκινητική, μηχανισμός δράσης, ανεκτικότητα και κλινικές αλληλεπιδράσεις φαρμάκων-φαρμάκων. Phytother Res. 2014 May;28(5):643-55.
2. Apaydin EA, Maher AR, Shanman R, et al. Συστηματική ανασκόπηση του βαλσαμόχορτου για τη μείζονα καταθλιπτική διαταραχή. Syst Rev. 2016 Sep 2;5(1):148.
3. Shelton RC, Keller MB, Gelenberg A, et al. Αποτελεσματικότητα του βαλσαμόχορτου στη μείζονα κατάθλιψη: Μια τυχαιοποιημένη δοκιμή. JAMA 2001;285:1978-86.
4. Ομάδα μελέτης Hypericum Depression Trial. Επίδραση του Hypericum perforatum (βαλσαμόχορτο) στη μείζονα καταθλιπτική διαταραχή: τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη δοκιμή. JAMA 2002;287:1807-1814.
5. Vorbach EU, Arnoldt KH, Hubner WD. Αποτελεσματικότητα και ανεκτικότητα του εκχυλίσματος βαλσαμόχορτου LI 160 έναντι της ιμιπραμίνης σε ασθενείς με σοβαρά καταθλιπτικά επεισόδια σύμφωνα με το ICD-10.  Pharmacopsychiatry 1997;30:S81–S85.
6. Chen JA, Papakostas GI, Youn SJ, Baer L, Clain AJ, Fava M, Mischoulon D. Συσχέτιση μεταξύ των πεποιθήσεων των ασθενών σχετικά με την ανατεθείσα θεραπεία και της κλινικής ανταπόκρισης: επαναληπτική ανάλυση των δεδομένων από την ομάδα μελέτης Hypericum Depression Trial Study Group. J Clin Psychiatry. 2011 Dec;72(12):1669-76.
7. Chen JA, Vijapura S, Papakostas GI, et al. Συσχέτιση μεταξύ των πεποιθήσεων του ιατρού σχετικά με την ανατεθείσα θεραπεία και την κλινική ανταπόκριση: επαναληπτική ανάλυση δεδομένων από την ομάδα μελέτης Hypericum Depression Trial Study Group. Asian J Psychiatr. 2015 Feb;13:23-9.
8. Eatemadnia A, Ansari S, Abedi P, Najar S. Η επίδραση του Hypericum perforatum στα μετεμμηνοπαυσιακά συμπτώματα και την κατάθλιψη: Μια τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη δοκιμή. Complement Ther Med. 2019 Aug;45:109-113.
9. Chrubasik-Hausmann S, Vlachojannis J, McLachlan AJ. Κατανόηση των αλληλεπιδράσεων φαρμάκων με το βαλσαμόχορτο (Hypericum perforatum L.): επίδραση της περιεκτικότητας σε υπερφορίνη. J Pharm Pharmacol. 2019 Jan;71(1):129-138.
10. Berry-Bibee EN, Kim MJ, Tepper NK, Riley HE, Curtis KM. Συγχορήγηση βαλσαμόχορτου και ορμονικών αντισυλληπτικών: συστηματική ανασκόπηση. Αντισύλληψη. 2016 Dec;94(6):668-677.